Ozymandias en de De Vooruitgang Warnar Moll , bijdrage grootloge November 2011

Dames en heren,

 

Een tijdje geleden gaf ik een workshop over intellectueel eigendomsrecht. Ter sprake kwam een Farmaceutisch bedrijf dat een stuk tropisch regenwoud (hoe lang zal dat nog bestaan?) wilde exploiteren voor de fabricage van medicijnen uit geneeskrachtige planten. Hiertegen ontstond protest van lokale Indianenstammen. Als wettige eigenaren claimden zij het gebied en eisten vergoedingen. Immers hun levensbron, cultuur en bestaan werden bedreigd.

Er ontspon zich toen onder mijn gehoor een debat over de hegemonie van de Westerse beschaving en haar bemoeienis met derde-wereld-landen met hun minstens even grote aspiraties. “Zie daar”, riep men, “de donkere kant van de vooruitgang.” 

 

Er wordt vaak aangevoerd dat contacten tussen verschillende culturen wederzijds voordelig zijn en leiden tot kennisvermeerdering en vooruitgang.

Maar volgens de vader van de geschiedschrijving, Herodotos, dankten de oude Egyptenaren nu juist hun beschaving aan het feit dat zij nooit een gewoonte overnamen van een ander volk. Ook meende hij dat de ondergang van grote rijken zoals het Perzische rijk te wijten was aan hebzucht en expansiedrang.   Herodotos leefde natuurlijk in een tijd dat de bekende wereld nauwelijks groter was dan het Middellandse zeegebied maar ik zal straks nog enige voorbeelden geven waaraan we zijn inzichten kunnen toetsen.

In de Oudheid bestonden een begrippen als “vooruitgang en globalisering ” niet. Men zag het leven als een statisch of cyclisch proces gelijklopend met de seizoenen in een geocentrisch wereldbeeld.  

Het wereldbeeld  van Prediker: “  er is niets nieuws onder de zon:”.

 

Hoe anders is het denkbeeld over vooruitgang in onze postmoderne tijd met al zijn dynamiek, waarbij we speculeren over ruimtereizen, medische en  technische hoogstandjes enzovoorts. Sommigen zien vooruitgang als een verbetering of vervanging van “het oude.”  Anderen zijn kritischer en vragen zich af of elke verandering (transformatie) ook vooruitgang betekent.

De gedachte is algemeen dat ons vooruitgangsdenken ontstond tijdens de Verlichting. Kant, Diderot, Descartes, Spinoza. Kritisch ten aanzien van dogmatisch denken, constructief ten aanzien van wetenschap, democratie, mensenrechten, en we denken aan idealen zoals verwoord in ‘Ode an die Freude” en “Alle Menschen werden Brüder”.( Fr. von Schiller) .

Volgens de hedendaagse filosofen Isaiah Berlin en Jonathan Israel (Heinekenprijs 2008) “pronken we maar al te graag met onze Verlichtingsidealen, die we als universele monistische waarden zijn gaan beschouwen.” Maar zijn we blind voor negatieve implicaties en valkuilen, want die verstoren ons geluksgevoel.”

 

  1. Wat zijn dan die valkuilen ?

 

Misschien kent u de beroemde aquarel van Paul Klee waarin, “de Vooruitgang“ volgens de cultuurfilosoof Walter Benjamin 1892 -1940 wordt afgebeeld als een Angelus  Novus, een Nieuwe Engel, die met gespreide vleugels en starende ogen  in een storm wordt voortgedreven naar de toekomst terwijl ketenen hem binden aan de catastrofen van het verleden.

De schrijver Ronald Wright  geeft in zijn boek “A short history of progress” een aantal voorbeelden van beschavingen en hun ineenstorting en ook  de auteur Jared Diamond houdt zich in zijn boek “Collapse, how societies choose to fail or survive” met dit thema bezig.  Ik noem 3 voorbeelden:

 

A

Toen op paaszondag 5 april 1722 Jacob Roggeveen het eiland Rapa Nui – Paaseiland- aandeed, verbaasde zijn bemanning zich over de afgodsbeelden, groter dan Amsterdams grachtenhuizen. Terwijl toch op het hele eiland geen boom was te vinden en de bewoners slechts beschikten over krakkemikkige kano’s van wrakhout.

Men vroeg zich af: Hoe kon dit alles verworden tot een kaal onvruchtbaar eiland ?  

Uit archeologisch onderzoek bleek dat het eiland ooit een dichtbegroeide flora bezat, dat de oorspronkelijke bewoners beschikten over een hiëroglyfenschrift en vaardig waren in het maken van rotstekeningen.  

Maar overbevolking, onderlinge ruzies en uitputting van bodemschatten bleken de oorzaken van het verval. Contact met de Europeanen, ongedierte, ziekten en slavernij deden de rest.

 

B

Een van de oudste beschavingen is die van de Sumeriers. Men beschouwt hen als uitvinders van het schrift en het wiel en het aanleggen van dijken. Maar hun Gilgamesh epos verhaalt van een zondvloed.  Vermoedelijk  weerspiegelt dit een milieu-catastrofe,  want zij schreven: “Onze velden worden wit, vlakten verstikken met zout, graan wil niet meer groeien”. Zij trokken weg – en onder hen -volgens het verhaal- aartsvader Abraham en zijn verwanten.

 

C

Bij de ontdekking van het Amerikaanse continent werden de Spanjaarden geconfronteerd met grote beschavingen: Azteken, Maya’s, Inca’s die wat betreft wetenschap en organisatievermogen de Europese cultuur naar de kroon staken. Dat kon volgens de gelovige Spanjaarden alleen maar `het werk van de duivel zijn.`

Zeker is dat de komst van de Europeanen de ondergang van deze beschavingen heeft versneld. Toch was de Maya cultuur al aan het verdwijnen. Zij bouwden weliswaar steeds grotere piramiden om hun Goden te eren, maar kampten met een voedselprobleem, hun maïskolven werden door bodemuitputting steeds kleiner, en de bevolking leed in toenemende mate aan ziektes.

 

Veel historici zien in deze voorbeelden een overeenkomstig patroon: Een combinatie van natuurrampen, grootheidswaan en eigenbelang waarbij het tempo van de consumptie sneller gaat dan met natuurlijke reserves kan worden aangevuld . Een soort piramidespel, met roofbouw tot gevolg. Het lijkt de fuik van elke vooruitgang.

 

  1. Recente parallellen.

 

Om dit te illustreren een greep uit recente krantenberichten

 

  1. Tengevolge van het verbruik van fossiele brandstof daalt jaarlijks het zuurstof gehalte in de atmosfeer met 25 miljard ton
  2. Zeeën worden in snel tempo leeggevist, er is gebrek aan voedsel en de vissen worden steeds kleiner van omvang.
  3. Jaarlijks wordt meer dan 700 miljoen ton niet afbreekbaar afval gedumpt terwijl plastic onze kusten steeds meer vervuilt.
  4. Door de klimaatverandering zullen binnen enkele decennia de Salomons eilanden door de golven worden opgeslokt.
  5. 80 % van de natuurlijke rijkdom wordt verdeeld onder minder dan 20 % van de wereldbevolking.

 

Tegen deze sombere berichten (en er zijn er veel meer te bedenken)  werd overigens al in 1962 door Rachel Carson in haar baanbrekende boek Dode Lente gewaarschuwd.

Het zou ook moeten knagen aan ons vertrouwen in de vooruitgang. Maar het tegendeel lijkt waar: Nog steeds moet alles:  groter, hoger, mooier, sneller….

 

Michel Foucault waarschuwde in de vorige eeuw al tegen de macht van de vooruitgang en de hedendaagse Britse filosoof John Gray zegt  hierover cynisch in zijn boek “Provocaties, gedachten over vooruitgang en andere illusies” het volgende :

 

  1. Dat geloof in vooruitgang niets anders is dan een seculiere vorm van religie.
  2. Dat zolang men vorderingen maakt, het optimisme groeit
  3. Maar dat in crisissituaties het vooruitgangsgeloof als een kaartenhuis ineenzakt.
  4. Dan duiken onheilsprofeten op die het einde van de wereld voorspellen
  5. Dan brokkelen onze Welvaartsvoorzieningen af
  6. Dan lopen de kerken vol, de grondbeginselen van de Verlichting lijken vergeten, gaat vooruitgangsgeloof over in verlossingsgeloof, is er minder aandacht voor kunst en cultuur en er worden meer kroketten en bitterballen gegeten.

 

Misschien weerspiegelt dit alles wel een manier waarop onze hersenen reageren op moeilijke situaties; Dus een soort biologische voorbeschikking, namelijk, dat wij steeds voor onszelf een zodanig wereldbeeld construeren, opdat wij hardnekkig in de illusie blijven leven dat wij de controle houden over onszelf.

Psychologen zouden dat misschien het ontkenningsstadium noemen, waarmee we dreigend gevaar wegschuiven. Men ziet dan een antihouding ontstaan tegen pleitbezorgers van een mentaliteitsverandering, vooral als dit tornt aan de belangen van onze eigen cultuur of onze portemonnaie.

Paradoxaal genoeg liggen juist hierin de valkuilen die indruisen tegen het wezen van het verlichte denken en dus tegen de vooruitgang zelf.

 

  1. Vragen

Is de collectieve veerkracht van onze beschaving groot genoeg om de donkere kanten van de vooruitgang aan te pakken ?  Is het mogelijk te ontsnappen aan het risicovolle piramidespel dat wij spelen?

Of is dit een voorbode van culturele degeneratie in een negatieve spiraal ?

En is onze roep dat wij ons volgens ethische normen willen gedragen een holle kreet, blijven we liever dagdromen en gaan we over tot het consumeren van kroketten en bitterballen?

 Het zijn vragen waarop ik het antwoord niet weet. Ik leg ze naast de vraag die ik mijzelf heb gesteld:

Zijn onze verlichte principes niet te veel afhankelijk geworden van onze eigen welvaartsbeleving? 

 

Beste mensen, ik heb in mijn bijdrage van vanavond de nadruk gelegd op de schaduwzijden van de vooruitgang.

In hoofdzaak waren er twee centrale kernpunten.

1) Het “risicovolle pyramide-spel” dat in vrijwel alle culturen en beschavingen blijkt op te treden tot op de dag van vandaag , elk met zijn eigen valkuil, en met roofbouw tot gevolg.

 

2 Een merkwaardige vorm van schijnoptimisme dat men bij mensen (of in de samenleving) soms ziet optreden ten tijde van crisissituaties of noodsituaties om uit zelfbehoud “de controle” te blijven houden.

 

Maar we leven ook in een samenleving waarin we voortdurend de balans moeten aanbrengen tussen de voordelen en de nadelen. En dikwijls moeten we daarmee ook schipperen en ons noodgedwongen aanpassen. Eigenlijk zijn we voortdurend bezig onszelf een beetje te transformeren. Maar onze eigen oplossingen zijn meestal niet de oplossingen die voor anderen gelden. Misschien geldt soms ook een beetje ........

Dat mensen zich helemaal niet willen aanpassen aan de (onomkoombare) verandering, maar dat zij willen dat de veranderende wereld zich aan hen aanpast.

 

Ik sluit af met een citaat van Sir Winston Churchill in het House of Commons, voorafgaande aan het uitbreken van de tweede Wereldoorlog. Hij zei:

 

De behoefte om vooruit te kunnen zien enerzijds, tegenzin tot handelen wanneer actie efficiënt zou zijn anderzijds, gebrek aan helder denkvermogen, tegenstrijdige adviezen die leiden tot een noodsituatie,

 totdat de drang tot zelfbehoud zijn schokkende gongslag slaat- dit zijn de kenmerken die de eindeloze herhaling van onze geschiedenis vormen.

 

 

Percy Shelley , Sonnet

Ik sprak een pelgrim uit een oud, vergeten land,

die zei: Twee benen zonder romp, gemaakt van rots,

staan in de vlakte... Naast hen, in het zand

verzonken, ligt een stenen kop, wiens trots

en smalend oog, van ouds aan macht gewoon,

bewijst hoezeer de schepper heeft bereikt

wat hij beoogde :   dat uit stenen, doods,

na eeuwen nog,  een nors karakter kijkt.

 

Een opschrift op het grauwe voetstuk geeft:

"Mijn naam is Ozymandias.De machtigste die leeft

Bezie mijn werk, o mens, en beeft!"

 

Maar niets was meer te zien. Vanaf de voet

van dit gevallen reuzen beeld, lagen

velden zand- verder dan mijn ogen zagen.

 

Warnar Moll, Allerheiligen, 1 november 2011

 

Literatuur:

  1. 1. Edward Gibbon, de beroemde historicus uit de Verlichting, merkt in zijn hoofdwerk (“History of the fall and decline of the Roman empire”) cynisch op dat de ondergang van het Romeinse rijk op te vatten is als “een triomf van barbarij en religie”. !!!" (1776)
  2. Jared Diamond, evolutie-bioloog aan de UCLA, bespreekt in zijn boek “Collapse, how Societies Choose to Fail or to Survive” (2005) een aantal belangrijke valkuilen die een rol spelen bij de vooruitgang en de sociale ineenstorting van beschavingen.
  3. In het boek “A short History of Progress” geeft de historicus en schrijver Ronald Wright (2004) een overzicht van het verdwijnen van diverse beschavingen culturen uit het verleden..

 4 Sean B. Carrol  evolutie-bioloog- “The making of the Fittest”. How evolution actually works. (2006)

  5 Jonathan Israel: lezing 'Radical Enlightenment, Mainstream Enlightenment and the World of Today', 8 november 2006.

  1. Victor D. Hanson: Losing the Enlightenment The fall of the Enlightment 2006 (zie patriot act – eindigend 29 mei 2011)
  2. Congres: Vrijmetselarij en Verlichting Brussel , september 2010. De Pierre-Théodore Verhaegen leerstoel voor vrijmetselarij en vrijdenkerijg aan de Vrije Universiteit Brussel organiseert op 9 en 10 december 2010 een congres rond het thema: Freemasons and Enlightenment: Radicalism Contested? Steunden zij radicale nieuwe ideeën of zetten zij zich hier juist tegen af? Sommige onderzoekers zien vrijmetselarij als een randverschijnsel of hindernis in de ontwikkeling van de moderne samenleving.
  3. 8. John Gray: Black mass: apocalyptic religion and the death of utopia Allen Lane, London, 2007
  4. John Gray : Provocaties : gedachten over vooruitgang en andere illusies”2004. ISBN: 9789026318788

10  Isaiah Berlin 1956, (ed.), The Age of Enlightenment: The Eighteenth-Century Philosophers, Boston: Houghton Mifflin; New York: New American Library.

11, Plato. Protagoras sectie 320b

  1. Herodotos. Historiae. Boek 2 De Egyptische Delta
  2. Rachel Louise Carson. Silent Spring, (1962)
  3. Jeremy Rifkin (geb. 1945) top econoom, in een exclusief interview. Adviseur van de Europese commissie:

http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=m9wM-p8wTq4

  1. Jerry A. Coyne (2008) Why Evolution is True . Oxford University press.ISBN 978019923084-6

16 Andreas Möllenkamp Consider notions of progress in the work of Karl Marx,

Max Weber, Walter Benjamin and Michel Foucault

University of Aberdeen, CU 3006: Approaches to Culture,Session  (2003/2004)

  1. Walter Benjamin 1940 "On the Concept of History," Gesammelte Schriften I, 691-704. Suhrkamp Verlag. Frankfurt am Main, 1974.